Leuvensbroek (Nijmegen-Lindenholt) – boomgaard – Werkgroep Praktisch Natuurbeheer Nijmegen

Leuvensbroek (Nijmegen-Lindenholt) – boomgaard

Berichten over boomgaard Leuvensbroek

Hoe staat het met de amfibieën in de PN werkgebieden ?25 april 2018

Routebeschrijving

Routebeschrijving naar boomgaard Leuvensbroek

Over de boomgaard

In de wijk Leuvensbroek wordt door ons een oude hoogstamboomgaard bijgehouden. De boomgaard is het meest complete overblijfsel van een reeks van hoogstamboomgaarden die hier geëxploiteerd werden voor de komst van de wijk Lindenholt.

De boomgaard vormt een overblijfsel van het oorspronkelijke landschap van voor de bouw van de wijk Lindenholt. Terwijl de rest van de wijk een meter is opgehoogd heeft de boomgaard nog het oorspronkelijke niveau behouden met bijbehorende bodem. Hoogstamboomgaarden verdwijnen in hoog tempo uit het landschap, omdat ze geen economische waarde meer hebben. Ze vormen een geheel eigen landschaps- en cultuurhistorisch element met specifieke natuurwaarde. De boomgaard vormt een natuurlijk onderdeel van de groenbeplanting in de wijk en is voor de bewoners een belangrijke plek om te recreëren en natuur bij huis te hebben. Het fruit mag door de bewoners geraapt worden en de boomgaard is dus een stukje gebruiksnatuur. Met lesbrieven en een natuurpad is de boomgaard onderdeel van de “buitenlessen” van de school.

De oude hoogstambomen bieden een ideale nestgelegenheid voor holenbroeders als kool en pimpelmees. In de populieren broeden eksters en kraaien en zijn in het verleden diverse nestkasten opgehangen om nog meer nestgelegenheid te creëren voor andere soorten vogels, zoals de steenuil, boomkruiper en zwarte roodstaart. Het fruit is vooral van belang voor trekvogels en diverse lijsterachtigen. De bloeiende vruchtbomen zijn een belangrijke nectarbron in het voorjaar voor vele insecten. Door het handhaven van knotbomen in de boomgaard en de aanplant van een rijke randbegroeiing van besdragende soorten is de boomgaard aantrekkelijker gemaakt voor nog meer vogelsoorten. In het najaar vallen vooral de grote groepen groenlingen op.
Vanaf 2001 zijn de vele steile oever beschoeiingen weggehaald waardoor de vijverhellingen nu een glooiend en meer natuurlijk karakter hebben

De gemeente mist mankracht en voldoende kennis om een intensief cultuurgewas als een hoogstamvruchtboom te onderhouden. De inzet en expertise van vrijwilligers is onontbeerlijk.

Uitgebreide beschrijving en historie

^{DOOR: ARJO HAMMINK (23 februari 2015)}
De boomgaard bevindt zich ten westen achter het Mondial College Lindenholt. Het adres van
de school is Leuvensbroek 30-01 in de Nijmeegse wijk Lindenholt. Te bereiken via het
wandelpad achter de schooltuin. De schooltuin ligt achter de sporthal aan het eind van de
parkeerplaats.
De boomgaard is het meest complete overblijfsel van een reeks van hoogstamboomgaarden
die hier geëxploiteerd werden voor de komst van de wijk Lindenholt.

Ontstaan
De ondergrond van de wijk Lindenholt, en dus ook die van de boomgaard, is opgebouwd door
de Rijn en de Maas. In de laatste ijstijd ( Weichsel ijstijd) heeft een verwilderde Rijn in een
groot deel van de wijk een patroon van geulen en afzettingen achtergelaten.

Op de kaart de stuwwal met de spoelzand vlakte van Nijmegen gevormd in de Saalien ijstijd in het rood. De
rivierduinen van Wijchen en de Hatertse vennen geel met daartussen afzettingen van een vlechtend
riviersysteem. De licht groene delen uit het holoceen zijn afzettingen van de huidige Waal en Maas.

Later heeft de Rijn zijn arm uit dit gebied teruggetrokken om een meer noordelijke
koers te kiezen via de huidige bedding. De geulen groeiden dicht en na een moerasstadium
ontstond er veen. De afzettingen van zand, klei en grind en ook dit veen zijn in de ondergrond
van Hatertse broek, Dukenburg en Lindenholt overal terug te vinden. Ook de Maas heeft,
eerst samenstromend met de Oerrijn en later apart, diverse lagen klei, zand en grind in dit
gebied afgezet. Dat in de wijk Lindenholt zonder heien niet gebouwd kon worden berust op
de venige ondergrond in de voormalige stroomgeulen.
De bodem van de boomgaard is kleiig met hier en daar veen in de ondergrond. De huidige
deklaag van schraal zand is in 1992 door de Gemeente aangebracht om door verschraling van
de bodem braam- en brandnetelgroei tegen te gaan.

Het meanderende rivierpatroon is op de algemene bodemkaart goed te herkennen aan paarse
kleuren. Links in het midden het Wijchens ven een verveende riviertak.
Vlechtende rivieren vindt men in de lager gelegen delen van berggebieden en in de omgeving
van gletsjers. Hier worden ze gevormd omdat de hoeveelheid water zeer onregelmatig wordt
aangevoerd en dus meer sediment dan water in de rivier terechtkomt.

Een vlechtende rivier op het Zuidereiland in Nieuw Zeeland

Historie*
Het gebied dat we nu Lindenholt noemen is pas laat in cultuur gebracht, omdat het door de
lage ligging en slechte afwatering weinig gebruikswaarde voor de mens had. Rond 1700 is
een kleine 100 hectare in gebruik genomen als weiland en later gedeeltelijk als boomgaard.
Rond 1900 is het meeste van het oorspronkelijke bos gerooid. Het gebied waar nu de school
en boomgaard staan heeft vanaf de negentiende eeuw toebehoord aan de eigenaren van
steenfabriek Staartjeswaard in Weurt.
Achter de boomgaard stond in 1850 een schuur. Dit gebied werd gebruikt om paarden te
weiden, die werkten in de steenfabriek. De rijke familie van de steenfabriek kon zich
veroorloven fruitbomen aan te planten, vooral voor eigen gebruik. De grond leent zich hier
eigenlijk niet voor, omdat ze te nat en te slecht doorlatend is.
Later heeft men door de aanleg van een wetering het grondwaterpeil met ongeveer 1 meter
verlaagd. Toen in 1941 dhr. Zegers sr. (vader van de voormalige conrector van het
Lindenholtcollege dhr. Wim Zegers) het stuk huurde van de “steenoven” was het inmiddels
eigendom geworden van dhr. Kraaienvanger. Deze was getrouwd met een dochter van de
steenfabrikant. Tot op heden wordt de boomgaard ook wel “het stuk van
Kraaienvanger”genoemd. De huidige oude hoogstambomen werden in 1946 door dhr. Zegers
sr. geplant als blijver-wijker systeem.
Hoogstambomen met een stamlengte van minimaal 1.80 meter en een enorme kroon, hebben
als volwassen boom een plek van 10 x 10 meter nodig. Het duurt lang voordat een dergelijke
grote boom volwassen is, en om sneller productie te krijgen, werden bij het blijverwijkersysteem tussen de hoogstam sneller vruchtdragende halfstambomen aangeplant. Deze
werden gerooid als de hoogstammen volop in productie kwamen en ruimte nodig hadden.
_{*Historie Volgens Piet Zegers, zoon van voormalig eigenaar Zegers sr.}

De huidige stand van zaken
In 1971/72 heeft de Gemeente Nijmegen dit gebied gekocht. Tussen de fruitbomen werden
populieren, essen en wilgen geplant. Vanaf die tijd is er jarenlang niets meer aan onderhoud
gedaan. De slechte groei door de hoge grondwaterstand en slechte afwatering hebben bij de
bomen veel kanker veroorzaakt. In 1990 is de werkgroep praktisch natuurbeheer van het IVN
Nijmegen begonnen met het wegwerken van het achterstallig onderhoud.
In samenspraak met de biologiedocenten van het Lindenholt College, heeft dhr. Kuhlman
(hoofd plantsoenen Gemeente Nijmegen) een inrichtingsplan gemaakt voor de omgeving van
de juist in die tijd nieuw te bouwen school. De boomgaard kreeg hierin een prominente rol.
Om braam- en brandnetelgroei tegen te gaan werd de humusrijke bovenlaag vervangen door
scherp zand. Helaas ging hierdoor de conditie van de oude bomen snel achteruit. Een aantal
essen werd overgeplant naar de Brabantse poort en de rest van de wilgen en essen werden
geknot.
Oorspronkelijk werden drie rijen populieren gehandhaafd m.n. voor het aangezicht van de
omgeving. Inmiddels is in 2004 de middelste rij gerooid, omdat bleek dat de bomen met hun
enorme schaduw en waterverbruik de groei van nieuwe aanplant en van de oude
hoogstammen ernstig belemmerde. In verschillende fasen zijn nieuwe hoogstambomen gepoot
met een minimale stamlengte van 1.80 meter en zoveel mogelijk in het patroon van de
bestaande boomgaard. In 2004 is na het rooien van de middenrij populieren het gehele
middendeel opnieuw ingepoot.

Functie
Allereerst vormt de boomgaard een overblijfsel van het oorspronkelijke landschap van voor
de bouw van de wijk Lindenholt. Terwijl de rest van de wijk een meter is opgehoogd heeft de
boomgaard nog het oorspronkelijke niveau behouden met bijbehorende bodem.
Hoogstamboomgaarden verdwijnen in hoog tempo uit het landschap, omdat ze geen
economische waarde meer hebben en erg arbeidsintensief zijn. Ze vormen een geheel eigen
landschaps- en cultuurhistorisch element met specifieke natuurwaarde. Bij de aanplant van
nieuwe bomen is gekozen voor een zo groot mogelijke diversiteit aan oude bijna verdwenen
rassen, zoals de Notarisappel of Rode dijkmanszoet zie soortenlijst bijlage. Aldus vormt de
boomgaard een soort genenbank waarin eigenschappen van bijna verdwenen fruit behouden
blijft. De boomgaard vormt een natuurlijk onderdeel van de groenbeplanting in de wijk en is
voor de bewoners een belangrijke plek om te recreëren en natuur bij huis te hebben. Het fruit
mag door de bewoners geraapt worden en de boomgaard is dus een stukje gebruiksnatuur.
Met lesbrieven en een natuurpad is de boomgaard onderdeel van de “buitenlessen” van de
school.

Natuurwaarden
De boomgaard is onderdeel van een stadspark en groene bufferzone om de school. De oude
hoogstambomen bieden ideale nestgelegenheid voor holenbroeders als kool en pimpelmees.
In de populieren broeden eksters en kraaien en zijn in het verleden diverse nestkasten
opgehangen om nog meer nestgelegenheid te creëren voor andere soorten vogels, zoals de
steenuil, boomkruiper en zwarte roodstaart. Het fruit is vooral van belang voor trekvogels en
diverse lijsterachtigen. De bloeiende vruchtbomen zijn een belangrijke nectarbron in het
voorjaar voor vele insecten. Door het handhaven van knotbomen in de boomgaard en de
aanplant van een rijke randbegroeiing van besdragende soorten is de boomgaard
aantrekkelijker gemaakt voor nog meer vogelsoorten. In het najaar vallen vooral de grote
groepen groenlingen op. De groene specht wordt regelmatig gehoord, helaas is tot nu toe geen
broedgeval van de steenuil geconstateerd.
De onderbegroeiing wordt 1 of 2x per jaar gemaaid en afgevoerd. Door de schrale bovenlaag
en het afvoeren van het maaisel ontstaat er een rijke ondergroei met hoog opgaande kruiden.
De heringerichte schoolomgeving sluit aan bij de vele waterpartijen in de wijk Lindenholt. In
het algemeen is het water van redelijke kwaliteit. Vanaf 2001 zijn de vele steile oever
beschoeiingen weggehaald waardoor de vijverhellingen nu een glooiend en meer natuurlijk
karakter hebben.

Het gebied heeft geen grote zeldzaamheden, maar vanwege de vele leefplekjes die gecreëerd
zijn toch een grote biodiversiteit binnen een geheel stedelijke omgeving.

Doel en effect
De gemeente mist mankracht en voldoende kennis om een intensief cultuurgewas als een
hoogstamvruchtboom te onderhouden. De inzet en expertise van vrijwilligers is onontbeerlijk.
Het beheer is erop gericht de hoogstamboomgaard gezond te houden door snoei en door
verjonging van het arsenaal en daarnaast de natuurwaarde van het gehele gebied rondom de
boomgaard te vergroten.

Onze werkzaamheden
De werkgroep snoeit 1x per jaar, waarbij de oude bomen onderhoud snoei krijgen waarbij het
belangrijkste doel is de oude bomen zo lang mogelijk te behouden. Er wordt om die reden fors
teruggesnoeid om het gewicht uit de toppen te halen en afscheuren te voorkomen. De
fruitteler snoeide vroeger zijn boom bij voorkeur in een bolvorm waardoor de boom laag bleef
en pluk gemakkelijker was. Bij oude en verwaarloosde bomen is dit boommodel juist nadelig
doordat het hart van de boom geen licht krijgt en takken alleen aan de buitenzijde hout en
vruchten maken. De boom verkankert en zijarmen scheuren vaak af. Bij de jonge
hoogstammen snoeien we bij voorkeur met een hart tak. De boom krijgt hiermee een piramide
vorm met een duidelijke hoofdstam en ook bij achterblijvend onderhoud is deze vorm minder
gevoelig voor ziekte en beschadiging makkelijker te herstellen. In overleg met de gemeente
worden nieuwe bomen aangeplant en maatregelen in de omgeving van de boomgaard
getroffen om op de lange termijn de boomgaard als geheel te kunnen behouden en de
natuurwaarde te vergroten.

De essen en wilgen worden geknot en het snoeihout gebruikt bij het leggen van de doornenhaag om de boomgaard waarmee in 2011 is begonnen. De essentakken als staanders en de wilgenslieten om de heg af te vlechten en in model te brengen.
De randbegroeiing wordt gesnoeid en de drie paddepoelen voor amfibieën opgeschoond.
Om de boomgaard op langere termijn gezond te houden is intensief onderhoud noodzakelijk. De slecht doorlatende zware klei als ondergrond en het intensieve gebruik door mensen maakt de boomgaard kwetsbaar. Jonge aanplant heeft het vaak erg moeilijk doordat het te weinig water op kan nemen in droge periodes en slechts ondiep kan wortelen door de zware klei. Ook de grote populieren nemen teveel vocht en zonlicht weg.

De werkgroep probeert de school en de buurtbewoners bij de boomgaard te betrekken. De school ontvangt ons nog elk jaar met koffie en soep en de biologiedocenten zijn nog steeds de contactpersonen tussen de gemeente en het IVN op deze plaats. Leerlingen van de school hielpen in het verleden de boomgaard op te ruimen en te ontdoen van zwerfvuil. De buurtbewoners werden geïnformeerd en krijgen nog steeds de gelegenheid mee te werken. Het uiteindelijke streven de boomgaard onder medeverantwoordelijkheid van de buurt te brengen is tot op heden niet gelukt.

Benodigd gereedschap
Snoeigereedschap: snoeischaren, diverse zagen, stokzagen, stoksnoeischaren, nijptang, hamer, palenboor,ontsmettingsmiddel en ladders.
Het gereedschap dient regelmatig ontsmet te worden met spiritus ter voorkoming van de
overdracht van het zeer besmettelijke perenvuur en andere ziektes. Zeker na wisseling
van boom en verwijdering van een zieke tak!

Bronnen;
Berendsen H.A.J. Landschappelijk Nederland 2005
Jongmans e.a. Landschappen van Nederland 2013
Hoogstamfruitbomen in het landschap uitgave Stichting landschapsbeheer Gelderland